Đền thờ Bà Thiên Yana là công trình thể hiện sự giao thoa Việt – Chăm tiêu biểu không chỉ của đảo Lý Sơn nói riêng mà cả Việt Nam nói chung. Đền thờ thánh mẫu Thiên Y A Na hay còn gọi là Dinh bà trời tọa lạc trên gò đất cao thuộc xóm Trung Yên, làng An Hải huyện đảo Lý Sơn, tỉnh Quảng Ngãi. Xưa kia, nơi đây là vùng gò đồi, nhiều cây cổ thụ, cành lá xum xuê, người dân quen gọi là rừng dinh.
Trước kia, khi người Chăm sinh sống trên đảo đã lập đền thờ Nữ Thần Pô Inư Nưgar. Xung quanh đền có Giếng Chăm, miếu Bò Thần Nandin hay còn gọi là miếu Bà Chúa Lồi.
Khi người Việt ra định cư đã tiếp tục thờ phụng, làm nơi thờ Thiên Y A Na. Vì thờ phụng đã lâu mà không có tượng Bà nên người dân đi tìm cây để đẽo tượng cho Bà. Tuy nhiên, không có loại cây nào vừa ý…Về sau, Bà hiển linh thông qua đồng nhân phán rằng: Muốn tạc tượng cho Bà phải đi vào tận xã Bình Hải (Bình Sơn) tìm cây Gỗ Mít mang về. Đúng như lời Bà, làng cử người vào Bình Hải đã tìm được một cây gỗ mít to mang về. Sau đó người dân thuê thợ ở làng Kim Bồng (Hội An) tạc tượng Bà. Tượng Bà cao khoảng 0,5m, ngồi trên ngai thờ, đầu đội mão xanh, khuôn mặt hiền từ, rất phúc hậu. Hai bên là tượng cô, cậu.
Ngăn cách giữa chánh điện và hậu cung là hệ thống cửa gỗ, được trang trí chạm thủng với các chủ đề “lưỡng long tranh châu” và đôi voi. Đây là mô típ trang trí của người Chăm vì theo truyền thuyết Thiên Yana thường cưỡi voiTượng Bà đặt ở trong hậu cung của dinh, phía trước tượng có thần vị chữ Hán ghi: Sắc hoằng huệ phổ tuế linh mặc tướng trang uy dực bảo trung hưng Thiên Y A Na diễn ngọc phi thượng đẳng thần”
Theo một số tài liệu ghi chép còn lưu giữ tại Dinh thì trước đây Dinh được lợp bằng tranh, đến năm Bảo Đại thứ 9 dân trong làng mới quyên góp tiền của và tiến hành sửa chữa trùng tu dinh. Đến năm Bảo Đại thứ 19 tiếp tục tu bổ dinh có kiếu trúc như ngày nay.
Dinh có kiến trúc hình chữ Tam chia làm 3 tòa: Tiền đường, chánh diện, hậu cung. Hậu cung là nơi thờ Bà được xây bằng chất liệu vôi vữa tam hợp. Kiến trúc bên ngoài của dinh là kiểu kiến trúc thời Nguyễn, thế kỷ 19. Nhà hậu cung có các đầu đao trang trí rồng, diềm mái lợp ngói ống, phần trên cắt cổ diêm thành 4 mái, chia làm 4 mặt, mỗi mặt trang trí theo chủ đề: đôi sóc vui đùa, đôi chim sẻ trên cành trúc, cành mai, quả đào tiên.
Diềm của các ô hộc trang trí văn kỷ hà, đặc biệt nóc mái của cổ diêm được làm cong như một chiếc thuyền, ở 2 đầu mũi thuyền là 2 con rồng đang uốn mình bay lên (điểm giữa chiếc thuyền, trên đỉnh nóc cổ diêm, trang trí phụng đắp nổi, 2 bên là 2 con cá chép theo kiểu song ngư, đỉnh nóc cổ diêm trang trí “lưỡng long tranh châu”. Đây là mô típ trang trí phổ biến trong kiến trúc thời Nguyễn.
Trước dinh có bình phong, trụ biểu, trên 2 trụ biểu có 2 con kỳ lân . Bình phong được đắp nổi 2 mặt: mặt ngoài là hổ , mặt bên trong là long mã . Ngoài ra trước dinh còn có một con Nghê đá – đây là 1 trong 2 con Nghê đá có niên đại thời Minh (Trung Quốc) hiện có tại đảo Lý Sơn. Theo lời kể của các cụ cao niên trong làng thì con Nghê đá được dân làng An Hải tìm thấy ngoài biển do thuyền buôn chuyên chở và bị sóng đánh chìm ở gần đảo, gồm một đôi Nghê đực và cái nhưng không có thuyền để trục vớt nên phải nhờ dân làng An Vĩnh hỗ trợ. Sau khi trục vớt được đôi Nghê, làng An Hải được giữ con Nghê đực và làng An Vĩnh giữ con Nghê cái. Hiện nay con Nghê cái của làng An Vĩnh được đặt tại Chùa Vĩnh Ân và cùng con nghê tại dinh Thiên y ana làng An Hải là đôi lân cổ có giá trị về điêu khắc, tạo hình hết sức sinh động.
Tại gian giữa chánh điện có bàn thờ và ngai thờ Bà, 2 bên là 2 ban thờ tiền hiền, hậu hiền; tại tiền đường các ban thờ được phân chia: giữa là ban thờ Bà, 2 bên đặt 2 con ngựa gỗ với đầy đủ yên cương và 2 bộ lỗ bộ gắn thập bát ban võ nghệ, 2 bên đặt các ban thờ tiền vãng, hậu vãng, cô hồn. Mỗi ban thờ đều có đầy đủ đồ thờ tự như: bình phong, bộ tam đồng. Đặc biệt trong dinh có rất nhiều bức hoành phi và liễn đối. Tại tiền đường của dinh có treo 3 bức hoành phi đại tự chữ Hán: “Oai linh quán cổ”, “Thiên y linh thần”, “Thánh phi điện”; tại hậu cung có bức hoành phi “Thiên Yana”.
Nhiều câu liễn đối ở tại tiền đường và chánh điện nội dung nói lên sự linh hiển của thần Thiên Yana và mong thần phù hộ cho nhân dân có cuộc sống thái bình, thịnh vượng. Nội dung một số câu đối: “Thần minh phổ tế hộ an dân/Linh trấn kim đài cư thượng cảnh”; “An hội thanh tâm duy đức thạnh/Báo phò xích tử hiển thần oai”; “Thần oai hiển hách vĩnh thiên thu/Thánh đức chiếu chương thùy vạn cổ”.
Hằng năm tại đền Thiên yana đều có tổ chức các lễ chính như Lễ vía Bà, tổ chức tế xuân, tế thu và đặc biệt là sinh hoạt tế lễ trong những ngày Tết nguyên đán được Ban tế tự của làng tổ chức trang trọng, thể hiện nét sinh hoạt văn hoá tâm linh và sự cố kết cộng đồng bền chặt.
